Auteursrecht en databankenrecht
Je hebt juridische regels, maar in de wetenschap zijn gedragslijnen minstens zo belangrijk en die staan niet altijd 1:1 tot elkaar | Heiko Tjalsma
Bij het delen en hergebruiken van data kun je te maken krijgen met het auteursrecht en databankenrecht. In deze paragraaf leer je daar meer over.
De wet en de praktijk
Gedragscodes en beleidsvoorschriften schrijven voor dat data zo open mogelijk gedeeld moeten worden. Maar ... mag het ook volgens het auteursrecht en het databankenrecht.
Bij het gebruik en delen van onderzoeksdata spelen er (minimaal) twee belangen. Die kunnen in elkaars verlengde liggen, maar ook met elkaar botsen. Je hebt bijvoorbeeld het belang van een instituut (dat bijvoorbeeld een databank aan het opbouwen is) en dat van een onderzoeker die carrière wil maken.
Idealiter heb je geen wetten en regels nodig als er wrijving ontstaat, omdat een onderzoeker van tevoren heeft geregeld en in een datamanagementplan heeft vastgelegd wat hij/zij wel en wat hij/zij niet met de data mag. In het meest ideale geval heeft een instituut een visie op onderzoeksdata (en een beleidsstuk): wie mag wat met de onderzoeksdata? Maar mocht je in de praktijk tegen een botsing van belangen aanlopen en er is niets over op papier gezet, kun je er alsnog samen proberen uit te komen.
De volgende FAQ's en de antwoorden zijn daarbij mogelijk behulpzaam:
Van wie zijn onderzoeksdata?
Zo strikt als de letter van de wet lijkt, zo fluïde is het antwoord op deze vraag. Neem het publiceren van artikelen: in principe kan de universiteit waar het onderzoek gedaan is het auteursrecht op artikelen claimen. Maar dat doen ze niet want daar schaden ze de carrière van hun onderzoekers mee (en daarmee uiteindelijk ook zichzelf). Ook bij onderzoeksdata hangt het van de context af hoe er in de praktijk mee wordt omgegaan. Je mag vaak je data wel meenemen, maar alleen in goed overleg. Idealiter heb je daar van tevoren een afspraak over gemaakt, bijvoorbeeld in de aanstellingsbrief.
Het Meertens Instituut heeft onderzoekers in dienst die meewerken aan de bouw van diverse databases (Meertens Instituut, n.d.). Dat is de core business van het instituut. In zo'n geval lijkt het logisch dat een onderzoeker zijn of haar data bij het onderzoeksinstituut laat.
Er is trouwens in het auteursrecht een onderscheid tussen de persoonlijkheidsrechten (die houd je je altijd en zijn niet overdraagbaar) en de exploitatierechten: dat wat je met de data mag doen. Exploitatierecht kun je overdragen als je samen een contract opstelt. En dan nog moet de exploitant noemen dat de data door jou zijn verzameld.
Zit er auteursrecht op onderzoeksdata?
Op ruwe onderzoeksdata (blote feiten) zit in principe geen auteursrecht (SURF, 2009). Feiten zijn vrij.
Alleen de vorm waarin die feiten gegoten is, kan voor bescherming in aanmerking komen. En dat kan zich, ook bij wetenschappelijk onderzoek al heel snel voordoen, omdat deze 'blote feiten' haast altijd wel op een of andere manier geordend worden. Dit betekent dat, ook al zijn de blote feiten vrij, je nog te maken kunt krijgen met auteursrecht en databankenrecht.
Zit er auteursrecht op software?
Ja, software is een zogeheten creatief werk en dan rust er automatisch auteursrecht op. Daarom moet je software - als je deze wilt verspreiden - ook altijd voorzien van een licentie waarin staat wat een gebruiker ermee mag. Let daarbij op de compatibiliteit van verschillende licenties. Compatibele licenties maken het mogelijk om broncode van verschillende werken te combineren om nieuwe software te maken. Niet alle licenties zijn compatibel.
Zijn gegevens in een databank auteursrechtelijk beschermd?
Databankenrecht zelf heeft met creativiteit of oorspronkelijkheid van de inhoud van de databank niets van doen. Het gaat puur om de bescherming van diegenen die een investering in tijd en/of geld hebben gedaan om de gegevensverzameling aan te leggen en beschikbaar te stellen. Bij een dergelijke databank moet je toestemming vragen voor het opvragen en hergebruiken van een substantieel deel van de databank en/of voor het herhaaldelijk opvragen van een niet substantieel deel van de databank
De gegevens in een databank kunnen wel deels of volledig auteursrechtelijk beschermd zijn. Dan gaat het weer wél om de inhoud. Er kunnen bijvoorbeeld teksten of foto’s in een databank opgenomen zijn waar auteursrecht op berust. Bij auteursrecht kun je bijvoorbeeld denken aan een wetenschappelijk artikel, een film of een boek. Wie iets schrijft, tekent, fotografeert, componeert of produceert heeft op zijn 'werk' of 'geestelijke schepping' tot zeventig jaar na zijn overlijden volautomatisch auteursrecht. Wil er sprake zijn van auteursrecht dan moet het 'werk' in een oorspronkelijke vorm gegoten zijn en een persoonlijk stempel dragen. 'Oorspronkelijk' betekent dat het werk niet (gedeeltelijk) is overgenomen. Het werk mag best lijken op een ander werk, zolang er maar toeval in het spel is. Een persoonlijk stempel wil zeggen dat er creatieve keuzes gemaakt zijn en dat het uitgesloten is dat twee makers tot eenzelfde werk zouden kunnen komen.
Ter illustratie: Als je ruwe, onbewerkte data (juridisch: blote feiten) in een tabel zet, is auteursrecht niet van toepassing. Iedere andere onderzoeker had een soortgelijke tabel kunnen maken. Een selectie of ordening van blote feiten kan wel beschermd zijn volgens de databankenwet als het een selectie of ordening met een persoonlijk stempel betreft.
Op het moment dat auteursrecht wél van toepassing is, wie is dan de auteursrechthebbende? In principe is dat de bedenker van het werk. Maar er zijn uitzonderingen:
- Als het werk als onderdeel van het dienstverband is gemaakt komt het auteursrecht aan de werkgever toe;
- Als een opdrachtgever van een onderzoek in het contract bedingt dat de auteursrechten en/of databankrechten aan hem worden overgedragen.
Wat houden de privékopie en het citaatrecht in?
Stel dat je naast de blote feiten ook een auteursrechtelijk beschermde vorm van de onderzoeksdata wilt gebruiken. Dan hoef je daarvoor alleen toestemming aan de maker te vragen als je deze openbaar wilt maken en/of wilt verveelvoudigen. Voor een privé kopie voor eigen gebruik of studie hoef je geen toestemming te vragen.
Je mag ook te allen tijde gebruik maken van citaatrecht, maar je mag niet meer citeren dan strikt noodzakelijk voor je doel en de naam van de maker en de bron van het citaat moet worden vermeld.
Hoe gaan data-archieven om met auteursrecht?
Als professor X zich meldt met data dan gaat een data-archief ervan uit dat hij of zij de eigenaar van de data is. Hij of zij machtigt het data-archief via een licentie om een kopie van de data - onder voorwaarden - ter beschikking te stellen aan anderen
Hoe gaan data-archieven om met verweesde data?
Verweesde data zijn data waarvan de eigenaar niet meer te vinden is of overleden is. Als de data in restricted access ter beschikking zijn gesteld, moet de eigenaar toestemming geven voor toegang. En dat is lastig als je de eigenaar niet meer kunt vinden. In de licenties van DANS en 4TU.ResearchData staat een artikel dat data automatisch open access worden als iemand overlijdt. Bij data waarvan de eigenaar anderszins niet te bereiken is, is dat nog niet het geval.
In de spotlight
Veel gebruikte wettelijk instrumenten en overeenkomsten in beeld
RDM Support van de Universiteit Utrecht maakte voor onderzoekers een overzicht van veel gebruikte wettelijke instrumenten en overeenkomsten (Universiteit Utrecht, n.d.). Zo kan data support eruit zien.
Bronnen
Klik om te openen/sluiten
NB (2023): Some of these sources may no longer be maintained or may have moved URLs. The E4DS website is currently being updated; for archival reasons, we will not update this particular source list, but encourage you to search for them via your favourite search engine or to ask our coaches for their recommendations. Apologies for any inconvenience!
SURF (2009). De juridische status van ruwe data; een wegwijzer voor de onderzoekspraktijk. Retrieved from https://www.surf.nl/rapport-de-juridische-status-van-ruwe-data-een-wegwijzer-voor-de-onderzoekspraktijk
DANS. Oral history website getuigenverhalen online. Retrieved from http://getuigenverhalen.nl/
Meertens Instituut (n.d.). Databanken. http://www.meertens.knaw.nl/cms/nl/collecties/databanken
Overheid.nl. Auteurswet. https://wetten.overheid.nl/BWBR0001886/2018-10-11
Overheid.nl. Databankenwet. https://wetten.overheid.nl/BWBR0010591/2018-10-11
Tjalsma. H. Rapport m.b.t. de authenticiteit en juridische aspecten van de kerncollectie Getuigen Verhalen. Retrieved from http://dans.knaw.nl/nl/over/organisatie-beleid/juridische-informatie/DANSrapportjuridischeaspectengetuigenverhalen.pdf
Utrecht University (n.d.) RDM Support. Legal instrument and agreements. https://www.uu.nl/en/research/research-data-management/guides/legal-instruments-and-agreements
